کمانچه یکی از سازهای اصلی موسیقی ایرانی است و می‌توان گفت بعد از تار مهم‌ترین ساز موسیقی ایرانی است. کمانچه همچنین یکی از سازهای ایرانی و موسیقی خاور‌‌‌‌زمین است. نخستین نشانه‌های تاریخی درباره ساز کمانچه با اقتباس از کتاب موسیقی الکبیر اثر ابونصر فارابی مربوطه به سده چهارم هجری است.
نوعی از کمانچه معروف به کمانچه لری وجود دارد که پشت باز است و مردم لرستان به آن تال می‌گویند. کمانچه نه تنها در موسیقی دستگاهی بلکه در موسیقی مقامی ایران نیز کاربرد فراوان دارد .کمانچه از جمله سازهای زهی- آرشه‌ای است و جنس قسمت‌های مختلف آن از چوپ، پوست، استخوان و فلز است.
چگونگی نواختن ساز کمانچه
کمانچه را در حالت نشسته می‌نوازند، به طوری که نوازنده، ساز را به طور عمودی در دست چپ می‌گیرد و انگشت‌های همین دستش در طول دسته حرکت می‌کنند و آرشه (کمانه) را با دست راست به صورت افقی در حرکات رفت و برگشت، بر سیم‌ها می‌کشد.
لرستان خاستگاه ساز کمانچه
قسمت اصلی کمانچه کاسه آن است که به صورت‌های مختلف ساخته می‌شود. کاسه کمانچه هنوز از نظر جنس چوب، اندازه‌ها و شکل یکسان و تثبیت شده نیست، از نظر شکل، کاسه‌ها را به صورت کروی یا مخروط ناقص درست می‌کنند. کاسه‌هایی که به شکل مخروط ناقص هستند اکثرا پشت باز ساخته می‌شوند. استفاده از این کمانچه‌ها در قسمت‌های مرکزی ایران به خصوص در لرستان متداول است. این کمانچه‌ها صدایی پر قدرت و شفاف دارند و چون کاسه سبک دارند، اجرای قطعاتی که نیاز به چرخیدن سریع کمانچه دارد روی این کمانچه‌ها آسان‌تر است.
اجزای کمانچه
در خصوص اجزای این ساز باید گفت، این ساز علاوه بر شکم، دسته و سر، در انتهای پایینی ساز، پایه‌ای دارد که روی زمین یا زانوی نوازنده قرار می‌گیرد. کمانچه‌های پشت باز معمولا از چوب توت و به صورت یک تکه ساخته می‌شوند. کاسه‌های کروی به ۲ صورت یک تکه و ترکه‌ای هستند. در کمانچه‌های ترکه‌ای کاسه از به هم چسبیدن ترکه‌هایی که در روی قالب خم شده‌اند ساخته می‌شود.
کاسه‌های یک تکه از چوب‌های مختلف، معمولا از گردو خراطی ساخته می‌شوند. وزن کاسه از کاسه‌های ترکه‌ای بیشتر و چرخش کمانچه تا حدی مشکل است. قطر بیرونی کاسه کمانچه موسیقی سنتی معمولا ۲۰ سانتی متر است، در حالی که در مناطق مختلف ایران اندازه کاسه کمانچه متفاوت است. ترکمن‌ها کمانچه با کاسه‌های بسیار کوچک می‌سازند. در نقاط دیگر دنیا نیز که سازهایی شبیه به کمانچه دارند کاسه‌ها کوچک و غالبا از پوست نارگیل ساخته می‌شود.
دسته کمانچه بر خلاف کاسه تقریبا یک شکل ساخته می‌شود. جنس دسته از چوب گردو و شکل آن مخروط ناقص و قطر آن در شیطانک ۳۷ میلی متر و در محل اتصال به کاسه ۳۱ میلی متر است. طول دسته کمانچه نیز ۳۱ سانتی متر است. در گذشته کمانچه دارای ۳ سیم بوده است، گاهی ۲ سیم اول و دوم مضاعف انداخته می‌شد اما امروزه با ۴ سیم ساخته می‌شود. بنابراین ۴ سیم و در نتیجه ۴ گوشی روی دسته کمانچه قرار می‌گیرد، و این سیم‌ها پس از رد شدن از روی شیطانک و عبور از روی دسته و کاسه به سیم‌گیر وصل می‌شوند. روی دهانه کمانچه پوست کشیده می‌شود و جنس آن معمولا پوست شکم گاو، پوست ماهی، پوست آهو و غیره است. خرک روی پوست قرار می‌گیرد و سیم‌ها با فشار خرک را به پوست می‌چسبانند.
کمانچه هم‌نوا با جنس خودش می‌نوازد
چگونگی آهنگ صدا در کمانچه به عوامل مختلفی بستگی دارد. از جمله آنها می‌توان گفت، ضرب این صدای ماندگار از سوی این سازه هنری به جنس چوب، ضخامت در نقاط مختلف کاسه، شکل کاسه، اندازه‌های کاسه، چگونگی سطح کاسه از نظر تراش، نوع و ضخامت پوست، جنس، شکل، اندازه و محل قرار گرفتن خرک، چگونگی شیطانک، جنس سیم و زاویه اتصال دسته به کاسه بستگی دارد.
نوازنده مشهور کمانچه در لرستان
فرج علیپور در استان لرستان از خوانندگان و یکی از اساتید برجسته نوازندگی کمانچه است، از دیگر کمانچه‌نوازان ایرانی می‌توان به حسین‌خان اسماعیل‌زاده، علی‌اصغر بهاری، علی اکبر شکارچی،حسین یاحقی، کیهان کلهر و اردشیر کامکار و یا دیگر نوازندگان معاصر اشاره کرد.
* گزارش از نرگس سپه‌وند