با ورود اسلام به کشور ایران، مهر و محبت اهل بیت (ع) در دل ایرانیان جای گرفت.

بسیاری از مردم ایران وفاداری و ارادت خود را به ائمه به طرق مختلف نشان داده اند و در آیین ولادت و یا ایام شهادت آنان با رسوم مختلف این مهم را نشان می دهند.

در استان لرستان نیز رسوم مختلفی برای ایام ولادت و شهادت ائیمه به چشم می خورد.

شاید دهه اول محرم و تاسوعا و عاشورای حسینی، بالاترین سطح ارادت شیعیان ایران به ائمه باشد که در هر جای کشور با رسوم مختلف به عزاداری امام حسین (ع) و یاران باوفایش می پردازند.

 اهالی بروجرد نیز از همان کودکی و طفولیت با عبور از کوچه پس کوچه های شهرستان با سید و سالار شهیدان و شهدای کربلا آشنا می شوند، از همان ابتدا با علی اکبر و علی اصغر آشنا می شوند قاسم را می شناسند، می دانند که بخاطر حسین بن علی (علیه السلام) باید درب خانه ها را به روی عزاداران باز نمود.

آنها را در هر سن و سالی که باشند باید محترم شمرد و از آنان به بهترین وجه پذیرایی کرد. تا جایی که شیطنت های دوران کودکی بچه ها را هم به دیده منت می پذیرند و مانند بزرگتر ها از آنها پذیرایی می کنند.

اما این شناخت و معرفت در شهرستان بروجرد درکنار سنتی دیرینه به نام سقاخانه بوجود می آید که از همان سن کودکی بچه ها بصورت دسته جمعی در کوچه های شهر به راه می افتند و هر کجا سقاخانه ای برقرار است بدون اینکه صاحب خانه را بشناسند وارد می شوند و به همان سبک کودکی خودشان نوحه سرایی و عزاداری می کنند.

 

تاریخچه سقاخانه 

سید محمود طباطبایی در سال 1111 هجری قمری از نجف اشرف با قصد تشرف به مشهدالرضا جهت زیارت ثامن الائمه (علیه السلام) و از مسیر قصرشیرین، صحنه و کرمانشاه وارد ایران می شود.

در مسیر بازگشت از شهرستان بروجرد عبور می کنند زمانی که وارد شهرستان بروجرد می شوند جمعی از مردم متدینین شهر به استقبال رفته و از ایشان درخواست می کنند برای مقابله با بدعت گزاران در بروجرد رحل اقامت بیافکنند.

با درخواست و اصرار مردم، ایشان به مشورت با قرآن؛ و در نهایت نتیجه استخاره، اسکان ایشان در شهرستان بروجرد را رقم می زند.

در پاسخ به بزرگواری ایشان، مردم شهرستان منزلی مسکونی را به عنوان تحفه ای تقدیم این سید جلیل قدر می کنند.

این خانه در کوچه ی کنار حوزه علمیه امام صادق (علیه السلام) – معروف به کوچه لطف - و جنب حمام لطف قرار دارد.

حمام دارای اندرونی و بیرونی بوده است به گونه ای که بیرونی برای استفاده ی عموم و حمام اندرونی به صورت خصوصی مورد استفاده قرار می گرفته است.

بعداز اسکان سید محمود طباطبایی مسجدی را برای تبلیغ و اقامه نماز در اختیار ایشان قرار می دهند که همین اکنون معروف به مسجد سید می باشد و در خیابان بحرالعلوم نزدیک حوزه علمیه امام صادق علیه السلام قرار دارد.

با رسیدن ایام عزا، خصوصا دهه محرم سید محمود به عزاداری برای سرور و سالار شهیدان مشغول می شوند که این عزاداری را به رسم گذشته خود در کربلا اقامه می کنند.

در بازار کربلا مرسوم بوده است تکیه هایی برپا می ساختند که به آنها سفینه نیز می گویند.

با توجه به روایت پیامبر اکرم (ص) که می فرمایند: «ان الحسین مصباح الهدی و سفینة النجاة» در تکیه ها، طبقاتی منبر مانند ساخته و بر روی آنها دوازده چراغ می سوخت که نشان از هدایت گری امامان معصوم به عنوان چراغ های هدایت داشت.

همچنین کشتی هایی در اندازه های مختلف که چراغ های هدایت را در خود جای داده است و مانند کلاهی بر سر می گذاشتند.

سید محمود یکی از اتاق های منزل خود را به عنوان تکیه (سفینه) سیاه پوش کردند وعزاداران برای اقامه عزا به منزل ایشان می آمدند.

آرام آرام مردم بروجرد از تکیه ی منزل سید محمود به عنوان امانت، چراغی بر می داشتند و با برآورده شدن حاجاتشان آنها هم تکیه (سفینه ای) در منزل خود به راه می انداختند.

اما از آنجا که یکی از ارکان سفینه، دادن شام بود لذا بیشتر مومنین در آن دوران توان ایجاد تکیه را داشتند.

بسیاری از مردم در آن دوران که دوست داشتند تکیه ای به راه بیندازند ولی توانایی پخت 10 شب شام را نداشتند؛ اتاقی از اتاق های خود را سیاهپوش می کردند و منبر کوچکی به همراه چراغ های روی آن را محل عزاداری قرار می دادند.

آنان برای پذیرایی از عزاداران به مفهوم عطش توجه کرده و بیاد ساقی دشت کربلا بجای شام از آب و شربت استفاده می کردند و در زمستان ها هم چای می توانست جایگزین مناسبی بجای آب و شربت باشد.

با گذشت ایام؛ نام سقاخانه عمومی و همه گیر شد؛ به گونه ای که یکی از آداب و رسوم اصلی مردم شهرستان بروجرد در ماه محرم و صفر بستن سقاخانه بود.

به این شکل که صاحب خانه یکی از اتاقهای منزل خود را به عنوان سقاخانه کاملا سیاه پوش می کند در گوشه ای از اتاق منبر کوچکی قرار داده و با استفاده از چراغ هاي گردسوز، تصاويري مذهبی روي پله هاي منبر، نصب کتیبه و پرچم های مختلف و گلاب پاش سقاخانه را تزيين مي كنند.

 

سقاخانه های امروز 

یک مردم شناس لرستانی در این خصوص گفت: با نزدیک شدن محرم کسانی که نذر سقاخانه دارند، یکی از بهترین اتاق های خود را که به درب ورودی نیز نزدیک است، را به عنوان سقاخانه انتخاب می کنند.

محمد بیرانوند افزود: این سقاخانه ها از منبر، پارچه های سیاه، چراغ های مختلف، گلاب پاش ، پرچم و ... و ابتدایی ترین ابزار هر منزل برای زیباتر شدن آن ساخته می شوند.

او اظهار داشت: همه دیوارهای اتاق را با پارچه های سیاه می پوشانند و روی آن را با کتیبه ها و پرچم های منقش به نام مبارک اهل بیت (علیهم السلام) تزئین می کنند.

او تصریح کرد: گوشه ای از اتاق، منبر مانندی را قرار داده و بر روی آن چراغ های گردسوز (البته امروزه از لامپ استفاده می شود) قرار می دهند.

او اضافه کرد: بر روی درب ورودی پرچم هایی به نشانه وجود سقاخانه نصب می کنند و هنگامی که اهل خانه آماده پذیرایی از عزادارن هستند درب ورودی منزل را باز می کنند و با استفاده از نواهای مداحی و سخنرانی؛ رهگذران را به پذیرایی در سقاخانه دعوت می کنند.

او با اشاره به اینکه امروزه معمول بر این است که سقاخانه ها در دو مرحله بعداز ظهر تا قبل از اذان مغرب و یک ساعت بعداز اذان تا نیمه های شب آماده پذیرایی می باشند؛ اظهار داشت: این بسته به شرایط صاحب خانه می باشد که بهترین زمان برای آنها شب است یا روز؟ مخاطبین بعدازظهر بیشتر خانم ها و بچه ها هستند و مخاطبین شب خانواده ها و جوانان هستند.

 

چگونگی ورود و خروج به سقاخانه 

این مردم شناس لرستانی افزود: هنگامی که میهمانان وارد منزل شدند و عزاداریشان به پایان رسید صاحب خانه از آنها پذیرایی می کند در ابتدا با استفاده از گلاب پاش، قدری گلاب در دست عزاداران برای معطر شدن می ریزد که آنها هم به سرو صورت یا لباس خود می مالند. سپس نوبت به چای می رسد که به همراه نقل و قند جلوی میهمان گذاشته می شود. بیرانوند گفت: ابتدا در تابستان از شربت و آب استفاده می شد؛ کم کم شیر، خرما و در این اواخر شیرینی و شیر کاکائو هم به آنها اضافه شده است.

 

قلیچ و قلوچ 

مدیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان بروجرد نیز گفت: در گذشته به دلیل نبود ضبط صوت و ... امکان اینکه به صورت مداوم صدای عزاداری از سقاخانه ها پخش بشود وجود نداشت، لذا زمانی که به خانه ای با علائم سقاخانه می رسیدند قبل از اینکه وارد منزل شوند با صدای بلند می گفتند: "قلیچه یا قلوچه"

کامران حسینی افزود: این کلام به معنی باز بودن و بسته بودن است و در صورت باز بودن یکی از اعضاء خانه جواب می داد قلیچه و در غیر این صورت می گفتند قلوچه و دیگر میهمانان وارد خانه نمی شدند.

او اضافه کرد: میهمانان بعداز اینکه از باز بودن سقاخانه مطمئن شدند هنگامی که وارد اتاق می شوند با صدای رسا می گویند: " بر قاتلان امام حسین(علیه السلام) لعنت" که با لعن قاتلین حضرت توسط میهمانان، صاحب خانه ساکت نمی نشیند و با "بیش باد" گفتن آنها را همراهی می کند.

اجرتان با امام حسین(علیه السلام): در هنگام بیرون رفتن از سقاخانه به پاس زحمات صاحب خانه برای ایشان دعا می کنند و می گویند اجر شما با امام حسین (علیه السلام) و در نهایت صاحب خانه به عزاداران می گوید خوش آمدید. 

 

سقاخانه های بروجرد  در فهرست آثار معنوی کشور

مدیر کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان نیز گفت: سقاخانه های تاریخی بروجرد به دلیل خاص بودن آنها به شماره 691 در سال 1391 در فهرست آثار معنونی کشور به ثبت رسیده است.

عطا حسن پور افزود: این سقاخانه ها با کمترین امکانات موجود در بسیاری از منازل مردم بروجرد در دهه اول محرم و یا ایام عزاداری ائمه اطهار (ع) برپا می شوند.

او اضافه کرد: آمار دقیقی از این سقاخانه ها در دست نیست اما در دهه اول محرم؛ بسیاری از کوچه ها و محلات قدیمی شهر بروجرد و اشترینان سقاخانه های خانگی دایر می شوند.

او تصریح کرد: این اثر معنوی نشان دهنده خلوص عزاداری مردم این منطقه از استان است که با کمترین داشته های خود، میزبان عزاداران حسینی (ع) هستند.

او خاطر نشان کرد: در کنار این اثر ثبت شده معنوی، آیین دیگری همچون چهل منبر، گل مالی روز عاشورا و خیمه سوزی، هلیسه پزی و آماده کردن مقدمات گل در عصر تاسوعا، در برخی شهرهای دیگر استان نیز وجود دارد که با توجه به منحصر به فرد بودن آنها؛ عزاداری مردم لرستان را دهه اول محرم متمایز و خاص کرده است.