خشت به خشت و رج به رج آجرهای کاروانسراهای ایرانی حکایت از خستگی پیران پا خسته و در راه‌مانده‌ای دارد که از خوز و خوارزم تا جور و جاجرم و از ماوراءالنهر تا بین‌النهرین به منظور زیارت، سیاحت و تجارت، سفر می‌کردند.
از زمانی که چاپارخانه‌های هخامنشی در ایران شکل گرفت تا هنگامی که اندیشه‌ی ساخت ۹۹۹ کاروانسرا در ایران به ذهن شاه عباس صفوی خطور کرد، بیش از ۲۰ قرن ایرانیان با اقامتگاه‌های بین راهی آشنا و مآنوس بودند.
این اقامتگاه‌ها که در عصر صفوی با نام کاروانسرا شناخته میشود و شکوه معماری ایرانی - اسلامی را به تصویر می‌کشد در نوع خود گونه‌ای از معماری به شمار می‌رفت که صرفاً برای استراحت یا اقامت موقت مسافران یا کاروانیان احداث شده بود و بر اساس نوع اقلیم، پلان و مصالح آن متفاوت بود.
ورق به ورق تاریخ پرشکوه معماری ایران مملو است از بناهایی سترگ و عظیمی، که گذر زمان نه تنها از هیبت و هیمنه‌ی آنها نکاسته، بلکه هر چقدر سن و سال آنها بالاتر می‌رود، حیرت مهندسان جهان را در برابر پایداری و ایستایی خود برمی‌انگیزند.
وجود این آثار و تنوع در سبک و مدلهای معماری سبب شده که مهرازان جهان در برابر عظمت این بناهای کم نظیر سر تعظیم فرود آورند.
هر کدام از بناهای معماری ایران زمین در جایگاه خود ارزش و اعتبار والایی دارد اما ویژگیهای معماری بناهای ایرانی و اسلامی به خصوص کاروانسراها را، نه مهرازان ایرانی، بلکه مهندسان غربی از جمله ولفرام کلایس و آرتور ابهام پوپ با قلم و قدم و خامه و نامه به گوش جهانیان رسانده‌اند.
البته زحمات و مرارت‌های اساتید بنام ایرانی همچون مرحوم محمد یوسف کیانی و مرحوم پیرنیا را نباید از یاد برد.
مهمترین عنصری که زنجیره کاروانسراهای ایران را به هم پیوند میدهد، راه های باستانی است که اغلب کاروانسراها یا در امتداد راه ابریشم یا در امتداد راههای فرعی متصل به آن همچون راه شاهی (حد فاصل پایتخت های قدیم ایران شوش به همدان) احداث شده‌اند، بنابراین باید مطالعه راهها و پلها را نیز در آینده نزدیک در دستور کار قرار داد.
به عنوان مثال تنها در طول محور راه شاهی خوزستان به همدان که از کوهستان های سخت گذر لرستان عبور میکند بیش از ۲۰ کاروانسرا و حدود ۵۰ پل تاریخی وجود دارد که هر کدام تاریخی و افسانه ای در دامان خود دارند و نیازمند ثبت و ضبط هستند.
با تمام این اوصاف ثبت جهانی مجموعه کاروانسراهای ایرانی از چند جهت حائر اهمیت است: وسعت و پراکنش این آثار به اندازه وسعت ایران زمین است و در بین آثار ثبت شده جهان تا کنون اثری به این وسعت و گستره جغرافیایی وجود ندارد.
تعدد آثار 54 گانه این پرونده، در میان پرونده های میراث جهانی اهمیت آن دو چندان نموده است.تنوع گونه و تیپ معماری کاروانسراهای ایرانی به حدی است که نمونه های مشابه در میان آنها به چشم نمیخورد و هر یک از ویژگیهای فنی و هندسی خاصی برخوردارند.
به عنوان مثال کاروانسرای زین الدین تنها کاروانسرای مدور ایران، کاروانسرای سعد السلطنه بزرگترین کاروانسرای درون شهری، دیر گچین با گنبد گچی و کاروانسرای چمشک لرستان تنها کاروانسرای سه حیاط ایران و از نوع کاروانسراهای کوهستانی است.
با ثبت این اثر بیش از ۸۰ درصد استانهای کشور از نعمت ثبت جهانی برخوردار شدند.
پایگاه جهانی کاروانسراهای ایران به عنوان بزرگترین پایگاه میراث جهانی در ایران و شاید در منطقه از اهمیت خاصی برخوردار خواهد شد و وظیفه ای بس سنگین به جهت حفاظت از این آثار به عهده خواهد داشت، لذا پلان مدیریت این مجموعه عظیم و گسترده از بناهای تاریخی باید در تراز بین المللی تهیه و تدوین شود.
وجود بیش از هزار کاروانسرا در ایران، مصداق بارز و ملموس آیه شریفه «قل سیرو فی الارض» است که همواره دین مبین اسلام بر سفر و گردشگری تاکید کرده است.
در پایان پیشنهاد میشود برای پاسداشت این میراث کهن، با توجه به قرار داشتن در آستانه روز جهانی جهانگردی و آغاز هفته گردشگری یکی از روزهای این هفته به نام بیست و هفتمین اثر جهانی ایران (روز کاروانسراهای ایرانی) مزین شود و در قالب جشنواره ای ملی به صورت سراسری برنامه های متنوعی در کاروانسراهای ثبت شده هر استان برگزار شود.
به عنوان یک پژوهشگر حوزه‌ی باستان شناسی از حمایت‌های همیشگی وزیر محترم جناب مهندس ضرغامی و نمایندگان اعزامی به چهل و چهارمین نشست کمیته میراث جهانی، جناب دکتر دارابی و جناب دکتر وطن‌دوست و همچنین زحمات تمام کارشناسان و پژوهشگرانی که در تهیه و تدوین این آبٓر پرونده‌ی جهانی تلاش کردند تشکر و قدردانی می‌نمایم. امید که این جریان فرهنگی بی وقفه امتداد یابد.
عطا حسن‌پور؛ باستان‌شناس و مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان لرستان