یکشنبه 26 شهریورماه 1402 در چهل و هفتمین نشست کمیته میراث جهانی در شهر ریاض عربستان پرونده کاروانسراهای ایرانی به عنوان بیست و هفتمین اثر تاریخی ایران در فهرست جهانی به ثبت رسید. این پرونده متشکل از 54 کاروانسرای تاریخی با ویژگی‌های منحصر به فرد با کسب معیارهای دو و سه از شاخص‌های هفتگانه میراث جهانی توانست موجبات تحسین جهانیان از عظمت و دانش فنی ایرانیان را برانگیزد.
کاروانسرای چمشک به عنوان تنها کاروانسرای دارای سه حیاط مجزا به عنوان یکی از مجموعه‌های شگرف آثار معماری ایرانی ثبت شده با عنوان کاروانسراهای ایرانی است. این اثر تاریخی لرستان که دوازدهم مهرماه سال 1377 به شماره 2119 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده در آستانه 25 سالگی ثبت ملی خود، در فهرست جهانی جای گرفت.
موقعیت مکانی کاروانسرا:
کاروانسرای چمشک در دهستان میانکوه شرقی، بخش معمولان شهرستان پلدختر قرار دارد. رودخانه موسوم به چمشک در ضلع غرب و جنوب غرب این بنای تاریخی در جریان است. آزاد راه خرم آباد به پل زال از فاصله 230 متری غرب کاروانسرا می‌گذرد. همچنین روستای زیرتنگ چمشک در فاصله یک کیلومتری جنوب روستا واقع شده و این روستا در گذشته در شرق کارونسرا و به فاصله کمی قرار داشته است. کاروانسرای چمشک دومین منزل از خرم آباد به سمت خوزستان است که پس از آن کاروانسراهای قلعه نصیر، آوسر، میشوند، چارتا و قلعه رزه واقع شده‌اند.
معماری کاروانسرا:
کاروانسرای چمشک با طول 47.5 متر و عرض 43 متر با پلانی مستطیل‌شکل در جهت شمالی- جنوبی احداث شده است. این بنای تاریخی دارای 19 اتاق، 2 اصطبل و 3 صحن و با ارتفاع 6 متر احداث شده است.
ورودی بنا با عرض 2.3 متر در ضلع جنوبی آن واقع شده است. این ورودی با طاق هلالی و با مصالح آجر و گچ مسقف شده است.
با عبور از ورودی و طی کردن راهرویی به طول 21 متر به حیاط اصلی این کاروانسرا وارد شده و در طرفین راهرو 4 اطاق در اندازه های مختلف قرار گرفته است. در پشت این اطاق‌ها و در دو جهت شرق و غرب دو صحن با ابعاد مساوی 11.7 × 10.52 متر واقع شده است. در جداره شمالی حیاط شرق، فرورفتگی‌هایی برای بستن چارپایان تعبیه شده است.
در شمال این دو حیاط، دو اصطبل با کشیدگی شرقی- غربی و در ابعاد 11.3 × 3.1 متر قرار گرفته است. این دو اصطبل بوسیله طاق آهنگ آجری مسقف شده است.
پس از طی کردن راهرو ورودی، حیاط اصلی و بزرگترین حیاط کاروانسرا قرار دارد که به شکل مستطیل و با کشیدگی شرقی-غربی در ابعاد 28.9×19.25 ساخته شده است. در دو سوی این صحن دو فضای کشیده با طاق آهنگ احداث شده است. فضای سمت غربی که بزرگتر بوده در ابعاد 24.7×4.6 متر و فضای شرقی 20.5×4.6 متر بنا شده و کشیدگی این دو فضا در جهت شمالی-جنوبی و هم راستا با پلان کلی کاروانسرا است.
در ضلع شمالی حیاط، 7 اتاق و در ضلع جنوبی آن 6 فضا جهت استراحت مسافران با ابعاد 4.3×3.3 متر و ابعاد مساوی ساخته شده است. ورودی این اتاق‌ها با طاق هلالی‌شکل آجری تزیین و سقف این فضاها به صورت گنبدی آجر پوش، احداث شده است.
حصار پیرامونی این کاروانسرا در حدود 6 متر بوده که در جداره آن گشودگی‌هایی برای نگهبانی و دید به بیرون از بنا تعبیه شده است. هدایت آب پشت بام کاروانسرا از طریق ناودان‌های سنگی نصب شده صورت می‌گیرد. در گذشته در ضلع شمال شرق کاروانسرا، پلکانی برای دسترسی به بام وجود داشته که در مرور زمان تخریب شده است.
نکته شاخص این کارونسرا وجود سه صحن مجزا در بنای این کاروانسرا بوده که به نوعی می‌توان گفت تنها کاروانسرای سه صحنی در ایران است.
مصالح بکار رفته در ساخت کاروانسرا:
عمده مصالح برای ساخت این بنای تاریخی در دیوارها سنگ و گچ و در سقف و طاقهای کاروانسرا از آجر استفاده شده است.
تاریخ نگاری کاروانسرای چمشک:
بدون شک، عصر طلائی ایجاد کاروانسراهای ایران متعلق به دوره صفوی است. رونق تجارت داخلی و خارجی و اهمیت دادن به راهها و شهرهای زیارتی باعث شد کاروانسراهای زیادی در این گونه جاده‌ها ساخته شود. در این دوره، تحولات زیادی در فرم و پلان کاروانسراها ایجاد شد، بطوریکه در مواقعی کاروانسراها از فرم کلاسیک خود که معمولاً تا این دوره به صورت چهار ضلعی منظم (مربع یا مستطیل) ساخته میشد خارج شده و در فرمهای چند ضلعی منظم و گاهی نامنظم و حتی پلان‌های دایره‌ای به خود اختصاص داد. از تحولات این دوره می‌توان به گسترش حیاط و ایجاد فضای تجمعی عمده در اصطبلها اشاره کرد.
اما کاروانسرای چمشک در مسیر یکی از سه راه تاریخی خوزستان به لرستان قرار دارد. این راهها اولی از مسیر جایدر به فاصله 10 منزل، راه دوم از رودخانه زال گذشته و در مسیر کوه کیالان و دهلیز ادامه مسیر داده و به فاصله 8 منزل و راه سوم از میان کوه‌ها گذشته و به فاصله 4 منزل (کاروانسرای چمشک در منزل دوم این راه قرار گرفته است) دو شهر دزفول را به خرم‌آباد متصل می‌کرد. همچنین نوع پلان، تکنیک ساخت و قرارگیری در مسیر چاپاری، انتساب این کاروانسرا را به دوره صفوی محرز می‌کند.
امین صفایی زاده؛ کارشناس ارشد معماری و کارشناس حرایم لرستان