نقاشی روی شیشه، تلفیقی از هنر نقاشی و ذوق هنرمندان آن است، که امروزه، توجهات زیادی را به خود جلب کرده است.در حال حاضر، هنر نقاشی روی شیشه، علاوه بر کاربرد هنری آن، جنبۀ صنعتی و تولیدی نیز به خود گرفته است و در کنارتراش شیشه از آن برای تهیه انواع ظروف دکوراتیو و کاربردی استفاده می‌شود. همین طور حکاکی و نقاشی عکس روی شیشه نیز برای تهیه قاب‌های تزئینی و موارد مشابه، کاربرد دارد. یکی از هنرمندان این رشته، استاد سعید حبیبی است که با او و هنر نقاشی روی شیشه در این مصاحبه بیشتر آشنا خواهیم شد.
لطفا خودتان را معرفی کنید؟
سعید حبیبی هستم. اهل شهرستان بروجرد، استان لرستان. تحصیلاتم دیپلم تجربی است و بیش از ۲۵ سال است، در این هنر- صنعت، مشغول به فعالیت هستم.
هنر نقاشی روی شیشه چیست؟ و شامل چه فرآیندی است؟
نقاشی روی شیشه، که به «ویترای» نیز معروف است، با استفاده از آب طلا و رنگ‌های مخصوصِ کوره‌ای، با درجه پخت بالا، معمولا از۶۰۰-۳۰۰درجه انجام می‌شود. در این هنر روی ظروف شیشه‌ای طرح‌های ذهنی و خلاقانه و یا طرح‌های بازاری نقاشی می‌شود و سپس برای ماندگاری دائم به کوره می‌رود که با درجه حرارت بالای پخت کوره این طرح روی شیشه ثابت می‌ماند.
هنر نقاشی روی شیشه چه زمانی در ایران رواج پیدا کرد؟
در ایران، هنر حک کردن نقوش بر روی شیشه از زمان قدیم وجود داشته است، آثار گران‌بهایی از هنر شیشه‌گری ساسانیان به جا مانده است، گفته می‌شود: «در زمان صفویه این نوع شیشه در اصفهان و در شیراز تهیه می‌شده»، اما به دلیل فقدان نمونه‌های نقاشی پشت شیشه در این دوره، تایید این نکته، میسر نیست. در دوارن زندیه، کارگاه‌های بزرگ صنعتی و از آن قبیل کارگاه‌های شیشه‌گری شیراز بنا نهاده شد، محصول شیشه این کارخانه، سفید نبود و هنرمندان این دوره، دست به تهیه شیشه‌های رنگی زدند. ظروف شیشه‌ای تولید شده در این کارگاه‌ها، معمولاً به رنگ‌های آبی و سبز تیره، زرد و خرمایی بود. در واقع نقاشی پشت شیشه در دوران زندیه و از کشورهای اروپایی و به واسطۀ شهرهای جنوبی، به ایران رسیده و از این هنر، درگچ سقف‌ها و دیوارها همراه با قطعات آینه و در تزیین عمارت‌ها استفاده می‌شد. از نقاشان به نام این هنر، در آن دروه آقا صادق شیرازی، شاگرد علی اشرف نقاش معروف قرن ۱۲ بوده است. با شروع دوره فتحعلی‌شاه شیوه نقاشی صورت یا شبیه‌کشی بین نقاشان درباری و شبیه‌کش رواج می‌یابد و در این دوره نقاشی پشت شیشه به شکل مستقل اجرا می‌شود.
در زمان قاجار، برای احیای صنعت کشور و ایجاد کارگاه‌های مختلف، هنرمندان، برای آموختن بلورسازی به مسکو و سن پترزبورگ رفتند. و کارگاه‌های بسیاری ساخته شد. از محصولات این کارگاه‌ها، شیشه‌های تختی بود که برای ویترای، یا همان نقاشی روی شیشه، استفاده می‌شد. به طور کلی در دوران قاجار این هنر بین مردم محبوبیت یافته و نقاشان زیادی به این هنر پرداختند. در زمان پهلوی اول، شیشه‌های تخت با روش کششی در کارخانه شیشه ایران آغاز شد.
چه پارامترهایی در فراگیری این هنر، مهم هستند؟
اگرچه آموزش بسیار مهم است، اما کافی نیست و فقط بخشی از کار است و به عقیدۀ بنده هنر یک امر ذاتی است و هنرمند باید جوهره‌ای که خداوند در وجودش نهفته است را پیدا کند و سپس، آن را پرورش دهد. باید به این نکته اشاره کرد که، میزان ۸۰ درصد موفقیت در این هنر-صنعت تجربه است، و تنها با کسب تجربه، آزمون و خطا، می‌توان به حد استادی رسید.
در حال حاضر آیا کارگاهی برای آموزش دارید؟ چه تعداد هنرجو در آنجا مشغول به آموزش هستند؟
بله. کارگاه بنده در شهرستان بروجرد و در بلوار امام خمینی، پاساژ یدک خودرو، طبقه پایین واقع است. خودم و همسرم در آنجا، مشغول به کار نقاشی روی شیشه هستیم. با توجه به شرایط و محدودیت‌های کرونا فعلا تعداد هنرجویان معدود هستند.
فروش محصولات شما چگونه است؟
فروش محصولات ما تا قبل از اعمال تحریم از طریق تهران و در کشورهای مختلف انجام می‌شد، اما در حال حاضرعرضه تولیدات ما، محدود به فروش داخلی است و عمدۀ تولیدات را در شهرهای بزرگ اصفهان، شیراز، تبریز، ارومیه و همدان، ارائه می‌دهیم و مشتریان خاص خود را داریم.
مشتریان شما، بیشتر از کدام قشری هستند و از چه راهکاری برای افزایش فروش استفاده می‌کنید؟
از هر نوع قشری، مشتری داریم و نظر بنده همواره بر این اصل بوده که تولیدات و محصولات کارگاه ما، می‌بایست هم در خانه‌هایی با کمترین توان مالی و هم در خانه‌هایی با توان مالی بالا عرضه شود. و بر همین اساس اجناس را در دو نوع سبک قیمت و سنگین‌قیمت تولید می‌کنیم.
فراگیری آموزش و راه‌اندازی یک‌کارگاه کوچک نقاشی روی شیشه چه میزان هزینه نیاز دارد؟
با توجه به هزینۀ بالای برپایی کوره، که نیاز مبرم این هنر- صنعت است، راه‌اندازی یک کارگاه کوچک در این حرفه حدود ۱۰۰ میلیون تومان، اعتبار نیاز دارد.
مواد اولیه را از کجا تهیه می‌کنید؟
ابزار و مواد اولیه این هنر-صنعت را از تهران تهیه می‌کنیم.
مزیت و ارزش محصولات شما در چیست؟
ارزش محصولات ما؛ به زحمت و دقتی که صرف آن شده است، بستگی دارد. مثلاً هر چه نقاشی بهتر روی شی کار شده باشد و مواد اولیه بیشتری استفاده شده باشد، ارزش کار بالاتر می‌رود.
مزیت این هنر- صنعت کاربردی بودن است مانند استکان، نعلبکی، گلدان و سایر ظروف که هر چقدر استفاده، شسته و نگهداری شوند نقش روی آن پاک نمی‌شود و همچنان زیبایی خود را دارد.
آیا صادرات هم دارید؟
پیش از دوران کرونا و اعمال تحریم‌ها بله اما در حال حاضر خیر.
چه خواسته و انتظاراتی از مسئولین و دستگاه‌های متولی، خصوصا میراث فرهنگی دارید؟
تنها خواسته بنده و اکثر هنرمندان از مدیرکل محترم این مجموعه این است که نگاهی ویژه به هنرمندان داشته باشند. خصوصا در شرایطی که با شیوع کرونا، اکثر کارگاه‌های صنایع‌دستی کم رونق و بسیاری تعطیل و ضرر زیادی متحمل شدند. اکثر هنرمندان بیکار شده و همگی نیازمند تخصیص تسهیلات کلان هستیم. همچنین خواهانِ گسترس بازارچه‌های ثابت صنایع‌دستی نیز می‌باشیم.
برای جوانان و علاقه‌مندان به این حرفه چه پیشنهادی دارید؟
پیشنهادم این است که اگر به این هنر-صنعت، علاقه دارند؛ ابتدا، نزد یک استاد آموزش صحیح و کافی ببینند و سپس تمرین و کسب تجربه لازم راداشته باشند تا انشااللّه در این کار موفق شوند.
در پایان آیا حرف یا سخن خاصی دارید؟
از زحمات و توّجه اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی به هنرمندان تقدیر و تشکر می‌کنم و از شما که وقت گذاشته پای درد دل هنرمندان صنایع‌دستی می‌نشنید و برای معرفی بیشتر این قشر تلاش می‌کنید تشکر می‌کنم.
***گفتگو از نرگس سپهوند