این هنر ارزشمند که هم اکنون در اقصی نقاط کشور فعال است، از دیرباز به صورت موروثی، از پدران هنرمند، به فرزندان منتقل شده است و استادی در این هنر-صنعت حاصل نمی‌شده، مگر با شاگردی پدر و تمرین و ممارست فراوان در دکان و کارگاه او. از آنجایی که صبر و حوصله از ارکان اصلی فعالیت در این هنر-صنعت است و خلق آثار زیبا از یک ورق مس بسیار زمانبر بوده و علیرغم صرف زمان و انرژی زیاد، بازار تقاضای آن ضعیف است، این پیشه سنتی، تنها در خانواده مسگرها رواج داشته و به عنوان یک حرفه، خواهان چندانی از سوی غیر ندارد. با این وجود، در شهری مانند خرم‌آباد، مرکز استان لرستان، با یک پدیده خاص در ارتباط با احیای هنر مسگری مواجه هستیم.
علیرضا خسروی، مسگر فعال و ساکن این شهر است، که کارگاه او در محله قدیمی پشت‌بازار می‌باشد. او هر روز، با ضربات چکش بر صفحه مسین، طنین زندگی اصیل ایرانی را منعکس می‌کند و آن را به گوش رهگذران آن کوی و محله می‌رساند. گاهی، تصویری که از حرفه و پیشه سنتی مسگری در ذهن داریم، صدای ممتد ضربات چکش در دستان یک پیرمرد، در ته حجرۀ یک دالان تاریک است که هنر دستانش، چون نگین می‌درخشد. اما با زنده نگه داشتن و احیا این هنر سنتی، می‌توان از منظر دیگری به آن نگاه کرد.
علیرضا خسروی ساکن شهر خرم‌آباد از مسگران جوان و با تجربه در این هنر است. که با ضرب شصت همان اساتید قدیمی بر پیکره مس می‌تازد و آثاری را خلق می‌کند، که اصالت و زیبایی را با خود حمل می‌کنند. در این مصاحبه به پای حرفهای او می‌نشینیم، تا با این هنر و پیشه قدیمی بیشتر آشنا شویم.
لطفا خودتان را معرفی کنید و چه مدت است که به این حرفه مشغول هستید؟
علیرضا خسروی هستم، متولد ۱۳۶۳ و از دوران نوجوانی مشغول به هنر مسگری و ساخت صنایع‌دستی مسی شدم و در حال حاضر به مدت ۱۰ سال است در محله پشت‌بازار خرم‌آباد کارگاه دارم و مشغول به کار مسگری و فروش صنایع‌دستی مسی هستم.
هنر مسگری یا تولیدات ظروف مسی چیست و چه صنایعی مشمول آن می‌شود؟
هنر مسگری شامل خلق ظروف یا اشیا از ورقات مس خام است که شامل ظروف غذاخوری و ظروف تزیینی است. کار سفیدگری ظروف مسی نیز از دیگر مهارت‌های لازم در این صنعت است.
چگونه این هنر را فراگرفتید؟
از دوران نوجوانی به آثار و سبک زندگی سنتی علاقه داشتم و احیا هنر و سبک زندگی گذشتگان برایم لذت‌بخش بود. حدود ۱۳ سالگی به کار صنایع‌دستی مس گرایش پیدا کردم و به علت موروثی بودن این هنر و درگذشت اساتید قدیمی این صنعت هیچ استادکاری در شهر خرم آباد وجود نداشت که نزدش شاگردی کنم پس فقط تعدادی ظروف مسی قدیمی را خریداری کردم و مشغول سفیدکاری و تعمیر آن‌ها شدم.
آیا فقط این تلاش کافی بود یا حضور استادکار هم لازم بود؟
نه به هیچ‌وجه کافی نبود و پس از گذشت چند ماه تلاش و چکش‌کاری پی‌درپی راهی شهر بروجرد مرکز صنایع‌دستی مسگری در استان لرستان شدم و پیدا کردن دکان مسگری در این شهر کار دشواری نبود. اما متاسفانه در ابتدا با بی‌مهری و شاید کم حوصلگی فعالین این رشته مواجه شدم و هیچکس حاضر به همکاری نبود تا اینکه هوا تاریک شد و آن زمان که یک نوجوان بودم به شدت دلگیر شدم. که پیرمردی چکش‌زنان از سوی یکی از دکان‌ها مرا دید و گفت: مشکل‌ات چیست جوان؟ گفتم مسگرم اما مهارت مسگری را کامل بلد نیستم و او کسی جز استاد ابوالقاسم مشتاق از اساتید مطرح مسگری نبود که به لطف ایشان هنر سفیدگری ظروف مسی را به‌طور کامل فراگرفتم.
آیا فقط یک استاد برای بهبود هنر دست شما کافی بود؟
نه هرگز. پس از آموزش سفیدگری در محضر استاد مشتاق، حدود ۳ سال به کار سفیدگری مس در شهر خرم‌آباد مشغول شدم و بعدها به‌طور اتفاقی با استاد گرانقدر محمود گندمکار آشنا شدم که ۳۰۰ سال موروثی مسگر بودند، اصالتا بروجردی بودند و به سبک صفویه کار می‌کردند. ساخت بسیاری از ظروف مسی را از این استاد برجسته فراگرفتم.
اما هنوز کارم کامل نشده بود که به علت علاقه زیاد به کارم راهی اصفهان شدم در آنجا هم پیدا کردن یک استاد با قدرت بیان و حوصله گفتن پیدا نشد و شب فرا رسید و دوباره ناامید شدم که باز هم ضرب آهنگ چکشی غصه آن شب را شکست و این بار با استاد بزرگ مسگری در ایران، استاد سید محمدعلی دادخواهی آشنا شدم که حاصل این آشنایی این بود که فوت‌و فن دیگ‌سازی را از ایشان آموختم.
در حال حاضر آیا کارگاهی برای آموزش دارید؟ چه تعداد هنرجو دارید؟
بله هم اکنون در محله پشت بازار خرم‌آباد کارگاه دارم که در کارگاه کار پذیرش و ساخت سفارش مشتری‌ها را انجام می‌دهم و فعلا هنرجو نداریم مگر در حد افراد خانواده. به علت پر زحمت بودن و زمانبر بودن صنایع مس این صنعت متقاضی چندانی ندارد.
فروش محصولات شما چگونه است؟ غرفه یا بارازچه ثابتی دارید؟
متاسفانه به دلیل هزینه بالای خرید، تقاضا برای آثار مسی زیاد نیست. البته اخیرا بحران کرونا و ضعف معیشتی مردم هم در آن دخیل است و در کل مشتریان خاص خود را دارد که کار پذیرش و ساخت سفارشات و نیز تعمیرات سفیدگری را در کارگاه انجام می‌دهیم و البته در بازارچه صنایع‌دستی باغ گلستان واقع در قلعه تاریخی فلک‌الافلاک خرم‌آباد نیز غرفه دارم که مشغول به کار فروش و عرضه ظروف مختلف مسی به شهروندان و هم‌وطنان عزیز هستیم.
بیشترین مشتری‌های تولیدات مس از چه طیفی هستند؟
به دلیل اینکه آثار مسی علاوه بر جنبۀ تزیینی، جنبۀ کاربردی نیز دارند، طبیعتاً بیشترین مشتریان ما بانوان و بویژه بانوان خانه‌دار هستند.
استفاده از ظروف مسی چه مزیتی دارد؟
از این رو که هر انسان روزانه به ۱/۵ تا ۲ گرم مس نیاز دارد بیشترین سفارشات این صنعت مربوط به ساخت دیگ و قابلمه است و حتی از طریق نوشیدن آب در یک لیوان مس تامین می‌شود. فارغ از بحث احتیاج بدن به فلز مس با ریختن آب در لیوان مسی، میکروب آب از بین می‌رود. کلا ظروف مسی در زمان پخت وپز به دلیل پخش حرارت یکنواخت در فرآیند پخت، غذای باکفیتی تحویل می‌دهند. خیلی از بانوان خانه دار و آشپزهای حرفهای تولید ماست چکیده، مربای خوشرنگ و پخت انواع غذاهای خوشمزه اصیل ایرانی را فقط از طریق قابلمه مسی توصیه می‌کنند. همچنین، استفاده از این ظروف بیانگر اصالت و سبک و سیاق زندگی سنتی و ایرانی است.
آیا تنها مزیت ظروف مسی در کاربرد آن برای تزیین یا پختن و پز است؟
خیر. از آنجایی که فلز مس، فلز تقریبا گرانبهایی است هر کس ظروف مس را خریداری کند هر زمان که خواست به علت نیاز مالی یا تنوع می‌تواند آن‌ها را بفروشد و با پولش ظروف یا مایحتاح دیگری خریداری کند. لذا خرید ظروف آشپزخانه یا تزیینی مسی تنها محدود به یک ظرف معمولی نبوده و به عنوان سرمایه‌ای برای خریدار محسوب می‌شود که همیشه هم بازار فروش دارد.
برای تنوع سلیقه و افزایش فروش، محصولاتتان از چه روش‌هایی استفاده می‌کنید؟
از تلفیق ظروف سنتی و پایه صنعتی استفاده می‌کنیم که ظروف سنتی و پایه‌دار صنعتی جدید را کنار هم می‌چیینم و یا علاوه بر سفیدکاری درون ظروف قسمت بیرونی ظرف را هم سفید کرده و ظرفی کاملا سفید تحویل مشتری می‌دهیم.
فراگیری آموزش و راه‌اندازی یک‌کارگاه کوچک تولیدات مسی چه میزان هزینه نیاز دارد؟
به منظور فراگیری این صنعت خرید ورقه مس خام برای شروع هزینه چندانی ندارد اما ادامه کار تمرین و ممارست زیادی می‌طلبد و کسب درآمد از آن حتما مستلزم سرمایه‌ای کلان و تولید و فروش عمده است.
مواد اولیه یا وسایل مورد نیاز این صنعت را از کجا تهیه می‌کنید؟
عموما مس خام موردنیاز همه استان‌های ایران از بازار شهید باهنر استان کرمان تامین می‌شود و یا از آنجا خریداری و در استان‌هایی مانند یزد، اصفهان، زنجان و غیره… نیز به فروش می‌رسد.
چه پیشنهادی برای بانوان دارید که میزان خرید و استفاده بیشتری از ظروف دارند؟
حتی‌الاامکان از ظروف مسی استفاده کنند ولو در حد استفاده از یک قاشق یا لیوان باشد به گفته پزشکان روزانه بین ۱/۵ تا ۲ گرم مس برای بدن نیاز است که از طریق ظرف مسی جبران می‌شود. خاصیت ضد میکروبی دارد و پزشکان دیگر خواص مس را اینگونه اعلام کردند؛ ضدالتهاب، ضد میگرن‌های عصبی، ضد واریس است، سبب استحکام شریان و مویرگهاست، موجب جلوگیری از بیماری‌های قلبی ست. با تنظیم سوخت و ساز گلوکز به کنترل دیابت کمک می‌کند و تسکین‌دهنده دردهای مفاصل و آرام‌بخش اعصاب است.
تشخیص ظرف مسی اصل از شرکتی چگونه است؟
ظرف مسی دست‌ساز اصلی دارای دو شیار در دیواره و دیگری درکف ظرف است که بیانگر محل جوش ورق مس خام ست. ضخامت آن زیاد است و نیز نیاز به سفیدگری سالانه دارد اما ظروف شرکتی را باید ۳ ماه یکبار سفید کرد.
دلیل سفید کردن ظرف مسی چیست؟
مسگران از دیرباز داخل ظرف مسی را با فلز قلع سفید می‌کرده‌اند تا مس با برخی از مواد غذایی اکسید نشود و موجب مسمومیت نگردد. لذا هر ظرف مسی یک الی دو بار در سال باید با فلز قلع‌اندود شده و سفید شود.
چه خواسته و انتظاراتی از مسئولین و دستگاه‌های متولی خصوصا میراث فرهنگی دارید؟
در وهله اول از زحمات و پیگیری‌های آقای قاسمی مدیرکل محترم اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان لرستان، دیگر مسئولین میراث‌فرهنگی و معاونت صنایع‌دستی این اداره‌کل تشکر و قدردانی می‌کنم. تنها خواسته بنده و اکثر هنرمندان از این نهاد اختصاص تسهیلات گسترده است خصوصا هنر مسگری که سرمایه زیادی می‌طلبد. وامی کم‌بهره با اعتباری حدود ۵۰ میلیون تومان، چاره‌ساز احیا و رونق این صنعت است و مبالغ اندک اصلا کاری از پیش نمی‌برد.
در وهله دوم به مسئولین عزیز قول می‌دهیم با افزایش سرمایه و رونق کارگاه‌های مسگری امکان صادر کردن آن درحد بین‌الملل و به کشورهای حوزه خلیج فارس هم وجود دارد که تحول چشمگیری برای استان لرستان خواهد بود.
*گفتگو نرگس سپه وند