در واقع هندسۀ نقوش و گره‌کشی جزء جدانشدنی این هنر به حساب می‌آید. در اصطلاح هنری گره چینی عبارت است از مجموعه‌ای از شکل‌های هندسی که با نظم و ترتیب، پیچ، شکل‌های هماهنگ و قرینه در کنار هم چیده شده‌اند. این هنر هندسیِ نقوش در شهرستان بروجرد و تحت عنوان «مهارت و فنون گره چینی چوب بروجرد» در آذر ماه ۱۴۰۰به شماره ۲۴۳۹ در فهرست آثار ملی ناملموس به ثبت رسیده است.
گره چینی چوب از هنرهای ظریفی است که از اوایل دوره اسلامی در ایران رواج داشته است. برخی پژوهشگران احتمال داده‌اند استفاده از این هنر در دوران خلفای عباسی آغاز شده و در قرن شش تا هشت ه. ق در مصر و سوریه متداول شده و از همان زمان به ایران رسیده است. بر اساس شواهد و آثار موجود پیشینۀ هنر گره چینی در معماری ایران به دوره سلجوقی و صفوی بازمی‌گردد. از این سبک کار به‌طور معمول در ساخت درهای اماکن متبرکه، مقابر، منابر و از نمونه‌های مشبکِ آن در پنجره‌های منازل و کاخ‌ها و نرده‌ها استفاده می‌شده است. از بهترین نمونه‌های گره چینی در بروجرد می‌توان به پنجره‌های ایوان، درب شبستان (دوره قاجار)، منبر چوبی مسجد جامع بروجرد (۱۰۶۹ هجری قمری)، قاب درب چوبی امامزاده جعفر (دوره صفوی)، تزیینات گره چینی پنجره‌های خانه‌ی تاریخی حاتمی (دوره زندیه) اشاره کرد. نمونه‌های بارز این آثار، توسط استادان نامی معاصر بروجرد از جمله؛ استاد مرحوم جواد چکشی، استاد حسین سلیمی و برادران شایق ساخته و پرداخته شده‌اند.
اگرچه تاکنون سندی مکتوب در مورد تاسیس کارگاه‌های گره چینی چوب در بروجرد یافت نشده است. اما همانگونه که قبلا ذکر شد؛ بر اساس شواهد و مستندات، خانواده‌های شایق، چکشی، سلیمی، استاد زین العابدین و استاد اسماعیل درویش از دیرباز به شغل گره چینی چوب در بروجرد مشغول بوده‌اند، همچنین منبر چوبی مسجد جامع بروجرد با تاریخ ۱۰۶۹هجری قمری و درب امامزاده جعفر بروجرد با قدمت صفوی، ارسی‌های خانه حاتمی با قدمت دوره زندیه هم اکنون موجود می‌باشند.
اجزای گره چینی
آلت: واحد کار در گره، آلت نام دارد. آلت در لغت به معنای یک ابزار واسطه بین فاعل و مفعول است برای رسیدن به یک اثر. در واقع آلت به عنوان یک خط مرزی اطراف لقاط است. خطوط مرزی در گره‌های گوناگون متفاوت است.
لُقط: در گره، به شکل‌های گره، لُقط گفته می‌شود. لقط از خط‌های مستقیم بر اساس یک قاعده‌ی منظم به صورت شکل‌های هندسی در آمده و در یک قاب یا زمینه محدود شده است. لُقط می‌تواند از جنس چوب، شیشه یا هر جنس دیگری باشد.
انواع گره چینی
هفت نوع گره چینی وجود دارد: گره تند، گره کند، گره شل، گره تند و شل، گره کند و شل، گره پیلی، گره درودگری.
هر یک از این گره‌ها به تنهایی دارای طرح و زمینه‌های متنوعی هستند، که از کنار هم قرار گرفتن چند نوع آلت به طور منظم با قاعدۀ گوناگون در زمینه‌های مختلف شکل می‌گیرند.
فرآیند ساخت گره چینی چوب:
روش ساخت گره چینی به این صورت است که ابتدا طراحی و ترسیم گره مورد نظر انجام می‌شود. سپس از روی قسمت‌های مورد نیاز گره رسم شده، الگو یا قالب برداشته و چهارچوب یا کارگاه در اندازه مورد نظر ساخته می‌شود. گره‌ها اتصالات کوچکی از چوب هستند که به صورت کام و زبانه به یکدیگر قفل می‌شوند و نقش‌های زیبایی را به وجود می‌آورند که هر چه ظریف‌تر باشند، از نظر هنری ارزش بیشتری دارند. برای ایجاد نقش گره، چوب‌ها به ضخامت بند رسم شده بریده و در عین حال چوب‌های واگیره (قطعاتی که در کار تکرار می‌شود) از قالب‌های آماده شده تهیه می‌شود. سپس به وسیله اره پشت‌بنددار، زاویه‌های اتصالات روی چوب را برش زده و با رنده ابزار، روی آلت‌ها، ابزار می‌کشند. سپس به دو سر هر یک از آلت‌ها، فاق و زبانه (یا هر نوع اتصال دیگر که مورد نظر استاد کار باشد) می‌زنند و در آخر، کار چیدن گره و درگیر کردن اتصال‌های ساخته شده و شیشه‌های رنگی برش خورده کار به پایان می‌رسد.
مراحل کار:
ترسیم کار بر روی کاغذ: که به آن «گره کشی» می‌گویند. شامل طراحی و ترسیمات فنی با استفاده از نقش‌های هندسی به شیوه‌های خاص است که نوعی رسم فنی در هنرهای سنتی ایران است. به کارگیری این ترسیمات در ساخت و تزیین انواع هنرهای سنتی ایران را «گره سازی» می‌گویند. گره‌ها بسیار پر دامنه بوده و از تنوع چشمگیری برخوردار هستند آنچه در گره باید مورد توجه قرار گیرد آن است که هر گره قانون و روش ترسیم مشخصی داشته و دقت در اجرای آن‌ها بر زیبایی و نظم هر چه بیشتر آن تاثیر مستقیم دارد. وسایل مورد نیاز در این مرحله یک عدد تخته سه لا، مداد، پاک‌کن، خط کش وگونیا است. در این مرحله برای کشیدن گره مورد نظر روی چوب از مداد استفاده می‌شود تا در صورت خطا به راحتی پاک شود. برای معرفی این هنر، گره «ام الگره» (گره کند دو پنج) که مادر تمامی گره‌ها است را انتخاب کرده‌ایم. ابتدا نقوش این گره با دقت فراوان به وسیلۀ خط کش و پرگار بر روی زمینه‌ای مستطیل با مداد رسم شده، به این مرحله «واگیره» گفته می‌شود. پس از اطمینان از درستی رسم نقوش مدنظر، خطوط به وسیلۀ مداد پررنگ می‌شوند و نقش اصلی آشکار می‌شود، این مرحله «زمینه» نامیده می‌شود.
در این مرحله بر روی قسمت‌های مورد نیاز گره رسم شده، الگو یا قالب برداشته می‌شود، بدین صورت که تمامی خطوط اصلی با توجه به ضخامت مورد نیاز دو خطه می‌شوند. یعنی دو خط موازی در طرفین خط اصلی کشیده شود. برای دو خطه کردن از وسیله‌ای به نام «دو نیش» استفاده می‌شود. (دونیش: قطعه چوبی مستطیل شکل را انتخاب کرده، قسمت میانی آن را توسط، خط کش مشخص و با خودکار علامت می‌زنند و با توجه به ضخامت دلخواه نقش که در اینجا ۱۲ میلی متر است دو عدد میخ در دو طرف خط میانی فشرده می‌شود)، سپس خط میانی دو نیش را با دقت بسیار بالا با خطوط نقش اصلی همتراز کرده پس از اطمینان از همتراز بودن، دو نیش را در زمینه چوبی کار می‌فشارند تا میخ‌ها در زمینه فرو بروند تا بتوان از اثر سوراخ شدگی زمینه به عنوان نشان برای دو خطه کردن استفاده کرد. پس از انکه تمامی خطوط نشاندار شدند در طرفین خطوط اصلی با توجه به محل قرارگیری نشان، نشان‌ها بوسیله خط کش به یکدیگر وصل شده و خطوط موازی کشیده می‌شود و بدین ترتیب تمامی خطوط دو خطه شده‌اند. معمولا هر خط اصلی سه بار در طول خود نشاندار و در پایان خطوط با خودکار پر رنگ می‌شوند.
برش آلت طبق نقشه: در این مرحله با توجه به دو خطه شدن خطوط اصلی و ضخامت بدست آمده می‌توان آلت‌ها را برش داد. برای این کار ابتدا یک شاخه چوب بوسیله‌ی دستگاه اور فرز به اندازه‌ی ۳ میلی متر برای جای شیشه چاک زده می‌شود. این عمل را «کنش کاف» می‌نامند. پس از کنش کاف، نوار چوبی از روی نقشه‌ی اصلی و طبق زوایای نقوش علامت‌گذاری و خطوط روی نوار چوبی کشیده می‌شود. قطعات از روی نقشه شمارده و به تعداد لازم و با زاویه بدست آمده، توسط اره فارسی بُر برش می‌خورند. به قطعات شمارش شده ۴ الی ۵ عدد اضافه می‌کنیم تا قطعات لازم برای الگو زدن اندازه‌های تستی داشته باشیم.
در این مرحله شیشه میان آلت قرار می‌گیرد و آلت‌ها بوسیله‌ی چسب چسبیده و شیشه‌ها به اندازۀ آلت برش داده می‌شوند.
ایجاد کام روی آلت: در این مرحله از روی نقشه‌ی اصلی تقاطع خطوط را علامت‌گذاری می‌کنند، آلت را طبق نقشه اصلی در جای خود قرار می‌دهند و از روی خطوط علامت زده شده روی تقاطع‌ها، روی آلت هم علامت‌گذاری می‌شود. پس ازعلامت گذاری، قسمت‌های اضافی آلت بوسیله‌ی اره بریده می‌شود. برای مشخص کردن محل کام بوسیله‌ی خط کش تیزه دار روی آلت را علامت می‌زنند و محل را بوسیله اره برش می‌دهند. کام شکافی است که روی آلت ایجاد می‌شود و با قرار گرفتن زبانه در آن، آلت‌ها به یکریگر وصل می‌شوند.
برش زبانه: برای تهیه زبانه، چوبی به قطر ۳ میلی متر را به قطعات کوچک برش می‌دهند. درواقع زبانه رابطی برای وصل کردن آلت‌ها به یکدیگر است.
اتصال آلت‌ها به یکدیگر: در این مرحله آلت‌ها بوسیله‌ی کام و زبانه و ضربات آهسته‌ی چکش بدون استفاده از چسب و میخ به یکدیگر وصل شده و مابقی شیشه‌های رنگی در جای خود قرار داده می‌شوند.
برش قاب: پس از چیدن آلت‌ها کنار هم، در مرحله‌ی آخر قاب دور آلت‌ها برش داده شده و چهار چوب قاب بوسیله کام و زبانه به یکدیگر متصل می‌شوند.
ابزار مورد استفاده در هنر گره‌چینی چوب
- انواع اره مانند اره‌ی برقی، اره‌ی دستی، اره‌ی چکشی و …
- انواع رنده مانند رنده‌ی کف بری، رنده‌ی دستی، رنده‌ی دوراهی و …
- انواع گیره‌ها مانند گیره‌ی دستی و گیره‌ی رومیزی
- انواع خط کش‌ها مانند خط کش تیزه دار کولیسی، گونیای ۹۰ درجه، گونیای بازشو و …
- انواع سمباده مانند دستگاه سمباده زن دیسکی، لرزشی، چرخشی و …
- انواع دریل، سوهان، چکش
متاسفانه در نتیجه رشد سریع و بدون اصول شهرنشینی، این هنر رو به زوال است. با فراگیر شدن استفاده از در و پنجره‌های آهنی و آلومینیومی که در ساختمان‌های جدید استفاده می‌شود، کم‌کم صنایع چوب و در و پنجره‌هایی که با هنر گره‌چینی ساخته می‌شوند به‌‌دست فراموشی سپرده شد. امروزه اکثر جوانان منطقه از وجود چنین حرفه‌ای و تولیدات آن بی‌اطلاع هستند. نبود اقدامات لازم و بی‌توجهی مردم و مسئولان، یکی از دلایل فراموشی صنایع سنتی در هر منطقه‌ای است. هم‌اکنون فقط سه کارگاه گره چینی چوب با تولیدات محدود در بروجرد فعال است.